اختلال روانی نادری است که در ساده‌ترین تعریف عبارت است از علاقه به آتش و وسایل مرتبط با آن و روشن کردن عمدی و مکرر آتش در موقعیت‌های مختلف و خطرناک. لازم است بین جنون آتش افروزی و سایر اختلالات روانی از جمله اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلالات خلقی، اختلال سلوک در نوجوانان و بیماری‌های دارای علت پزشکی تمایز قائل شد. اختلال جنون آتش افروزی با آتش بازی معمول متفاوت است چرا که در جنون آتش افروزی، نیت عدم آسیب به دیگران جای خود را به افکار وسواس گونه می‌دهد. ضروری است بلافاصله بعد از تشخیص جنون آتش افروزی درمان، مشاوره و آموزش آغاز شود، چرا که هر بار تکرار این رفتار می‌تواند به شکلی جبران‌ناپذیر بر فرد و اطرافیان اثر بگذارد.

تفاوت آتش بازی و جنون آتش افروزی
جنون آتش افروزی در دسته‌ی اختلالات اضطرابی طبقه‌بندی می‌شود؛ رفتارهایی مانند علاقه به آتش، علاقه به وسایل مرتبط با آتش و روشن کردن عمدی و دفعات زیاد آتش در بزرگسالان به طوری موقعیت خطرناک باشد و یا باعث آسیب به کسی شود را می‌توان جنون آتش افروزی نامید.

درمورد نوجوانان و کودکان باید با احتیاط بیشتری از این واژه استفاده کرد. بخشی از افراد در این سن بر اثر ابتلا به اختلال سلوک، چنین رفتارهایی را از خود بروز می‌دهند. همچنین گاهی یک آتش بازی ساده و یا یک آزمایش علمی خارج از کنترل و یا عدم آگاهی به خطرات آتش بازی به دلیل سن پایین کودک ممکن است با این اختلال اشتباه گرفته شود. پس برای تشخیص و ارزیابی بهتر است قبل از آن که خود نتیجه گیری کنید با دریافت مشاوره کودک و نوجوان از این موضوع اطمینان حاصل نمایید.

جنون آتش افروزی از اختلال در کنترل تکانه‌ها نشأت می‌گیرد؛ به این معنی که فرد اغلب نمی‌تواند افکار تکراری و وسواس گونه‌ی خود را متوقف کند. تا زمانی که دست به عمل نزند و آتش روشن نکند آرام نمی‌گیرد. افرادی که اختلال کنترل تکانه دارند، با وجود آگاهی از عواقب منفی کارشان، برای رسیدن به لذت آن را انجام می‌دهند.

شیوع جنون آتش افروزی
شیوع جنون آتش افروزی به صورت دقیق مشخص نشده و اختلال بسیار نادری به حساب می‌آید. تنها ۱/۱۳ درصد از افراد در طول زندگی خود یکی از نشانه‌های جدی این جنون را بروز می‌دهند. اما این اختلال با اختلالات دیگری همچون اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلال مصرف مواد، قماربازی بیمارگون و اختلال سلوک بروز می‌یابد. افرادی که به نظام‌ها و سازمان‌های جنایی راه پیدا می‌کنند تنهای ۳ درصد ملاک‌های تشخیصی این اختلال را برآورده می‌سازند.

نشانه‌های تشخیص جنون آتش افروزی
پیش از مرور نشانه‌های فرد مبتلا به جنون آتش افروزی لازم است متذکر شویم که تشخیص این اختلال را به متخصصین بسپارید و از برچسب زدن به خود یا اطرافیان بپرهیزید. نشانه‌ها عبارتند از:

_بیماری دیگری مثل اعتیاد به مواد مخدر، عقب ماندگی ذهنی، و آسیب مغزی باعث این رفتار نباشد.

_اختلال سلوک، شخصیت ضد اجتماعی، و دوقطبی باید از اختلال آتش افروزی تفکیک شود.

_ خلق افسرده، افکار خودکشی، مشکل در روابط

_تکرار رفتار بیش از یک بار می‌تواند از نشانه‌های جنون آتش افروزی باشد.

_علاقه و شیفتگی نسبت به آتش و وسایل مربوط به آن

_احساس تنش در فرد قبل از شروع رفتار آتش افروزی

_احساس رضایت و لذت فرد از روشن کردن یا مشاهده آتش

_نبود انگیزه دیگری مثل سنت ملی یا مذهبی، خشم، انتقام و آسیب

_افراد مبتلا گاه تدارکات پیشرفته‌ای برای برپا کردن آتش در نظر می‌گیرند

علل رفتار آتش افروزی
فرد مبتلا به اختلال آتش افروزی، این رفتار را به قصد خرابکاری یا کسب منفعتی انجام نمی‌دهد بلکه آتش را برای آتش روشن می‌کند به طوری که از آن لذت می‌برد و باعث ارضای او می‌شود. فرد ممکن است هیچ گونه توجهی به خسارات ناشی از عمل خود نداشته باشد و اهمیتی به پیامد آن ندهد.

آتش افروزی ممکن است ناشی از اختلال وسواس باشد و در این صورت نیاز به بهره‌مندی از روش‌های درمان وسواس مطرح می‌شود.

جنون آتش افروزی ممکن است در واکنش به بحران‌های گذشته از جمله طلاق والدین، تجاوز، و یا مرگ عزیز به وجود آید.

همچنین ممکن است در مراسمی نظیر چهارشنبه سوری رفتار فرد بهنجار شناخته شده و از سوی دیگران نیز تشویق شود. در این موارد اگر ویژگی‌های جنون آتش افروزی همانطور که در این مقاله آمده، مشهود بود می‌توان فرد را مبتلا به اختلال آتش افروزی در نظر گرفت در غیر این صورت شخص تنها سنت‌های قدیمی را اجرا می‌کند.

آتش افروزی می‌تواند رفتاری در جهت جلب توجه والدین و یا صاحبان قدرت انجام شود. جالب توجه است که در بسیاری موارد فرد مبتلا به جنون آتش افروزی نفرت عمیقی نسبت به ارباب قدرت احساس می‌کند.

جنون آتش افروزی ممکن است با مشاهده رفتار پرخطر والدین در مواجهه با آتش و یا نظارت ضعیف بر رفتار کودک شعله ور شود.

درمان اختلال آتش افروزی
با توجه به مخاطرات آتش افروزی برای فرد مبتلا و اطرافیان، از جمله آسیب جدی جانی و مالی و حتی مرگ، شروع درمان بلافاصله بعد از تشخیص ضروری است. روش‌های موجود در علم روانشناسی به همراه مصرف دارو در موارد خاص و شدید می‌تواند بهترین تأثیر را داشته‌باشد.

روش‌های رفتار درمانی شناختی و روان درمانی
یکی از مؤثرترین روش‌های درمانی جنون آتش افروزی درمان شناختی – رفتاری است، لازم است همراه با جلوگیری از عود رفتار انجام پذیرد. ماهیت عودکننده بیماری باعث می‌شود فرد حتی در طول درمان رفتار آتش افروزی را از خود نشان دهد که با کنترل شدید فرد قابل پیشگیری است و البته لازم فرد برای کنترل اضطراب و افکار وسواس‌گونه‌ی خود از مشاوره کنترل استرس استفاده کند.

آموزش مهارت‌های حل مسأله، مدیریت خشم، کنترل اضطراب و مهارت‌های ارتباطی به فرد مبتلا به جنون آتش افروزی می‌تواند در کاهش تکرار نشانه مؤثر واقع شود.

جنون آتش افروزی هر چند در کودکی آغاز می‌شود اما با افزایش سن بیمار و در بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند و نمی‌توان به تنبیه یا گذر زمان به عنوان راه حل نگریست.

برای افراد بزرگسال با توجه به عدم آگاهی فرد به شرایط خود، درمان دارویی در کنار روان درمانی می‌تواند روند درمان را ارتقا بخشد و معمولا همراه با هم تجویز میشوند.

نقش خانواده در درمان جنون آتش افروزی
علاوه بر فرد مبتلا، بهتر است خانواده و اطرافیان تحت نظر متخصص، دوره‌های مشاوره خانوادگی را گذرانده و آموزش‌های لازم را جهت یادگیری رفتار مناسب با بیمار و همچنین فراهم آوردن محیط امن برای دور نگه داشتن فرد از عود رفتار دریافت کنند.

سوگند صالحی
روانشناس