نقش حساس تشویق و تنبیه برای پیشبرد اهداف تعلیم و تربیت بر هیچ کس پوشیده نیست .چه بسا اتفاق افتاده است که با یک تشویق یا تنبیه به‌موقع و بجا و با توجه به شرایط لازم آن ، زندگی یک فرد از مسیر انحرافی به راه راست کشانده شده و بالعکس یک تشویق و یا تنبیه نابجا باعث گمراهی و تباه شدن زندگی فرد شده است .چه بسا دانش آموزانی که به دلیل ترس از تنبیه ، دیگر به مدرسه نرفته و درس و کلاس و مدرسه را ترک تحصیل کرده اند. تشویق و تنبیه درجه های مختلفی دارد و اغلب والدین نمی دانند که میزان تشویق و تنبیه آنها در مقابل رفتار مورد نظر باید تا چه اندازه ای باشد.اگرچه استفاده از عامل تنبیه دانش آموز از کارهای نادرست در مواردی ضرورت پیدا می کند، ولی این کار نباید در حیطه خشم و انتقام اولیا و یا مربیان آموزشی قرار گیرد زیرا هنگامی که فرد خشمگین می شود حس انتقام در او پیدا شده و با قهر و خشونت دانش‌آموز را تنبیه می کند.از آنجا که فرد خشمگین هیچ گونه سازمان عقلانی و کنترلی بر رفتار خویش ندارد از حد لزوم پا فراتر نهاده و خلاف اهداف واقعی تنبیه که همان آگاه کردن و هوشیار ساختن دانش آموز است ، اقدام می کند. متاسفانه در بیشتر موارد، معلمان وقتی به تنبیه متوسل می شوند؛ دقیقا نمی دانند که آیا دانش آموز از نفس خطا آگاهی دارد و یا خیر؟
تنبیه عبارت است از “ارائه یک محرک آزارنده یا ناخوشایند به دنبال یک رفتار نامطلوب با هدف کاهش دادن احتمال بروز و تکرار آن رفتار”تنبیه در دانش آموز تنبیه شده عواطف و هیجان های نامطلوب ایجاد می کند. برای مثال سبب انزجار،نفرت و کینه نسبت به تنبیه کننده می شود و پرخاشگری را نسبت به او تقویت می کند.به گونه ای که ممکن است سبب حمله تنبیه شونده به تنبیه کننده گردد. تنبیه بیشتر یک پاسخ نامطلوب را جایگزین پاسخ نامطلوب دیگر می‌کند. بعضی از این رفتارهای جایگزین شده مخرب و ناسازگار و روان رنجورانه است .
تشویق ، محرک خوشایندی است که بعد از بروز یک رفتار مطلوب به کودک ارائه می شود، با این هدف که احتمال وقوع آن رفتار را در آینده افزایش دهد. مفهوم تشویق بیشتر معادل تقویت مثبت و پاداش با بعضی تفاوت های جزیی است . هنگام استفاده از تقویت کننده ها باید به مواردی از قبیل انتخاب نوع مناسب تقویت ، زمان ارائه تقویت ، مقدار تقویت و نحوه ارائه آن توجه کافی مبذول شود تا تشویق بهترین کارآیی را داشته باشد و مشکل ویژه ای به بار نیاورد. در مواردی هم تشویق منشا مضراتی خواهد شد زیرا پاداش نامناسب و نابجا به جای آن که انسانها را به هم بپیوندد، میان آنها فاصله ایجاد می کند و به جای آن که کاری کند که شخص به ارزش خود اطمینان یابد، به طور ناخودآگاه وسیله استقرار برتری خود پاداش دهنده می‌گردد.
.
پژمان خفتان مدرس و مشاور تحصیلی.